یادداشت مهمان؛
خواندن برای رشد؛ تأثیر کتابخوانی بر هوش هیجانی کودکان در جهان آنلاین
با توجه به اینکه نمی‌توان فناوری و تکنولوژی را نادیده گرفت و از زندگی حذف کرد، باید با به‌کارگیری روش‌های خلاقانه و تازه در بستر خانواده و جامعه، آن را کنترل کرد و با نظارت و مدیریت ارتباط کودکان با ابزار دیجیتال و ایجاد جایگزین‌های جذاب و مناسب، این وابستگی را به حداقل رساند و جایگاه کتاب و کتابخوانی را در زندگی کودکان بالا برد.
سرویس کودک و نوجوان خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - محمدمهدی سیدناصری، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان: افزایش هوش هیجانی به‌عنوان یکی از تأثیرات ملموس مطالعه برای کودکان است. زمانی‌که هوش هیجانی کودک بالا باشد می‌تواند با شخصیت‌های مختلف آن کتاب هم‌ذات‌پنداری و همانندسازی کند و متوجه می‌شود اگر خودش در آن موقعیت‌ها قرار گرفت، چطور باید مسائل را حل کند؛ لذا به احساسات خود اطمینان بیشتری پیدا می‌کند و به زندگی امیدوارتر می‌شود.
با افزایش هوش هیجانی و اعتمادبه‌نفس، کودک می‌فهمد تنها کسی نیست که با مشکلات و برخی مسائل مواجه است؛ بلکه همه افراد در زندگی خود با چالش‌هایی مواجه هستند. بنابراین در آینده با نحوه مواجهه با موقعیت‌های مختلف، آشنا است.
کودکان از طریق مطالعه کتاب‌های مختلف به‌خصوص زندگینامه شخصیت‌های بزرگ می‌توانند درک بهتری از تجارب زندگی دیگران داشته باشند و همین مسئله به کیفیت تصمیم‌گیری‌ها و مواجهه درست آن‌ها با چالش‌های زندگی در بزرگسالی کمک خواهد کرد.
کتاب و کتابخوانی یکی از مؤلفه‌های مهم فرهنگی هر جامعه است و لزوم توجه به آن بر هیچ‌کس پوشیده نیست. در کنار اهمیت مطالعه در جامعه، موضوع انس کودکان با کتاب نیز بسیار درخور توجه و مهم است. از آن‌جایی‌که کتاب، دریچه ورود به دنیای حیرت‌انگیز علم و دانش است و یکی از مهم‌ترین روش‌های افزایش توانمندی‌های کودک به شمار می‌رود، همگان باید توجه ویژه‌ای به فرهنگ‌سازی و نهادینه‌شدن عادت مطالعه در کودکان داشته باشند. بهترین هدیه‌ای که می‌توانید به کودک‌تان بدهید این است که از سنین پایین و قبل از اینکه خودش بتواند کلمات را بخواند، کتاب‌خواندن را برای او شروع کنید؛ چراکه تحقیقات جدیدی در سال ۲۰۲۴ نشان داده این کار فواید زیادی برای کودکان دارد و حتی در ماه‌های اول زندگی به رشد آن‌ها کمک می‌کند.
به نظرتان مهم‌ترین فواید کتابخوانی برای کودکان چیست؟
- ایجاد پیوند عاطفی؛ زیرا خواندن کتاب فرصت خوبی را برای شما و کودک‌تان فراهم می‌کند که با هم وقت گذرانده و ارتباط برقرار کنید. کودکان وقتی برایشان کتاب خوانده می‌شود، احساس امنیت و حفاظت می‌کنند و علاوه‌بر آن، نگرش مثبتی به کتاب و مطالعه پیدا می‌کنند.
- بهبود مهارت‌های شنیداری؛ شنیدن یک داستان با صدای بلند باعث افزایش درک کودک می‌شود و به تقویت مهارت‌های شنیداری او کمک می‌کند. به اعتقاد کارشناسان دانشگاه آکسفورد، گوش‌دادن یک نوع مهارت است که کودکان می‌بایست قبل از اینکه خودشان بتوانند شروع به کتاب‌خواندن کنند، آن را بیاموزند.
- رشد شناختی و زبانی را افزایش می‌دهد. حتی کم‌سن‌وسال‌ترین کودکان هم از کتاب‌خواندن والدین سود می‌برند. شواهد نشان می‌دهد کودکانی که برایشان کتاب خوانده می‌شود و با آن‌ها صحبت می‌شود، در مهارت‌های زبانی و رشد شناختی، مانند حل مسئله، امتیاز بالاتری کسب می‌کنند. محققان دانشگاه آکسفورد می‌گویند تعاملات کلامی (کتاب‌خواندن، صحبت‌کردن و…) میان والدین و کودکان خردسال، ممکن است تا ۱۴ سالگی موجب افزایش بهره هوشی (IQ) و تقویت مهارت‌های زبانی شود.
- محققان معتقدند کتاب‌خواندن برای کودکان به افزایش دایره واژگان آن‌ها کمک می‌کند؛ چون غالباً کتاب‌هایی که می‌خوانید حاوی کلماتی هستند که ممکن است در ارتباطات روزمره خود از آن‌ها استفاده نکنید.
- یکی از مهم‌ترین فواید کتاب‌خواندن برای کودکان این است که به آن‌ها در بهبود مهارت‌های تمرکز و خودانضباطی کمک می‌کند. ممکن است در ابتدا کودک به داستان شما گوش ندهد؛ اما با گذشت زمان وقتی به‌طور منظم این کار را تکرار کنید، کودک عادت می‌کند با دقت بیشتری گوش دهد. در این هنگام، کودک یاد می‌گیرد بنشیند، برای مدت طولانی‌تری توجه خود را به داستان شما معطوف کند و حتی آن را به خاطر بسپارد.
- کتاب‌ها دنیای کاملاً جدیدی را در عصر معاصر به روی فرزند شما می‌گشایند. داستان‌های تخیلی فراتر از دنیای واقعی هستند و از عناصر فانتزی استفاده می‌کنند که کودکان را به تفکر خارج از چارچوب وادار می‌کند. بنابراین، تخیل کودکان و خلاقیت آن‌ها تقویت می‌شود. به اعتقاد کارشناسان، خلاقیت برای توسعه علایق و ایده‌ها و همچنین تقویت سلامت عاطفی مهم است. همچنین کتاب‌خواندن این فرصت را برای کودکان فراهم می‌کند با توجه به سن خود و به روش‌های مناسب درباره دنیای واقعی صحبت کنند. کودکان از خواندن کتاب‌هایی لذت می‌برند که درباره زندگی روزمره کودکان هم‌سن‌وسال خودشان است. وقتی برای کودک کتاب می‌خوانید، او از شخصیت‌های داستان الگوبرداری می‌کند. درنتیجه، یاد می‌گیرد چگونه با موقعیت‌های جدید روبه‌رو شود. به‌عنوان مثال، اگر قهرمان داستان به دندانپزشکی برود، فرزند شما هنگام مراجعه به دندانپزشکی احساس تنهایی و ترس نمی‌کند.
- از سایر فواید کتاب‌خواندن برای کودکان می‌توان به یادگیری نحوه مواجهه با تجربه‌های سخت یا استرس‌زا اشاره کرد. والدین می‌توانند با خواندن کتاب داستان درباره موقعیت‌های مختلف، مانند رفتن به مدرسه، با فرزند خود گفت‌وگو کنند و به او نشان دهند که احساس ترسش طبیعی است و فقط باید روش مقابله با آن را یاد بگیرد.
سوال بسیار مهم و متداول والدین این‌روزها این است که چگونه و از چه زمانی باید کتاب‌خواندن را برای کودکان شروع کرد؟ پاسخ این است که از همین امروز شروع کنید!
کودکان در همه‌ی سنین از اینکه برایشان کتاب خوانده شود، سود می‌برند. برای این کار نیاز نیست یک کتابخانه شخصی بزرگ داشته باشید. شما می‌توانید طیف وسیعی از کتاب‌ها را در کتابخانه‌های عمومی پیدا کنید؛ حتی می‌توانید فرزندتان را تشویق کنید کتاب‌های خود را با دوستانش تعویض کند. برای کودکان زیر ۶ ماه از کتاب‌هایی استفاده کنید که تصاویر ساده اما پررنگ دارند. خواندن جمله‌های کتاب ضروری نیست؛ فقط همان‌طور که صفحات کتاب را ورق می‌زنید با فرزندتان صحبت کنید. وقتی کودکان به سن ۷ تا ۱۲ ماهگی می‌رسند، می‌توانید از کتاب‌هایی که علاوه بر عکس، عبارت‌های ساده یا متن‌های بسیار کوتاه دارند، استفاده کنید. برای کودکان ۱۲ تا ۱۸ ماهه، کتاب‌هایی جالب است که تصویر سایر کودکان را در حال انجام کارهای روزمره نشان می‌دهد. این موضوع در مورد کتاب‌هایی که حیوانات، شخصیت‌های تلویزیونی یا سایر صحنه‌های آشنا در آن‌ها وجود دارد، صدق می‌کند. وقتی کودک شروع به حرف‌زدن کرد، سعی کنید او را در خواندن کتاب مشارکت دهید.
کودکان ۱۹ تا ۳۰ ماهه هم از کتاب‌هایی که دارای شخصیت‌های آشنا هستند، لذت می‌برند. در این سن، آن‌ها کتاب‌هایی را ترجیح می‌دهند که تصاویر و جزئیات زیاد دارند. به‌دنبال کتاب‌هایی باشید که حاوی داستان‌های کوتاه هستند؛ به‌ویژه آن‌هایی که دارای روابط علت و معلولی هستند یا به مشکلی می‌پردازند که شخصیت‌ها باید برای غلبه بر آن تلاش کنند. تکرار در این سن مهم است. بنابراین سعی کنید کتاب‌هایی را پیدا کنید که به شما امکان تکرار متن را بدهند. وقتی داستان کتاب را برای کودک تکرار می‌کنید، کمی توقف کنید تا ببینید آیا فرزندتان ادامه آن را می‌گوید یا خیر. همچنین می‌توانید بین شخصیت اصلی داستان و کودک ارتباط برقرار کنید.
کودکان پیش‌دبستانی و دبستانی هم از کتاب‌هایی که تصاویر زیاد و متن کوتاه دارند، لذت می‌برند، اما می‌توانید در این سن به‌تدریج از کتاب‌هایی که متن آن‌ها بیشتر از تصاویر است و حتی کتاب‌هایی که از چند فصل مختلف تشکیل شده‌اند، استفاده کنید. وقتی فرزندتان توانست به‌تنهایی شروع به خواندن کتاب کند، از او بخواهید کلمات یا جملات را با صدای بلند بخواند. همچنین در حین مطالعه از او سوال بپرسید. از پرسیدن سوالات سطحی مانند «این خانه چه رنگی است؟» خودداری کنید و به جای آن سوالات باز بپرسید؛ برای مثال «فکر می‌کنی بعداً چه اتفاقی بیفتد؟».
محققان این‌روزها بسیار تأکید می‌کنند که روزانه حدود سی دقیقه در فرآیند کتابخوانی با فرزندتان مشارکت کنید. می‌توانید غیر از کتاب‌خواندن، کارهای دیگری هم انجام دهید. به‌عنوان مثال، علائم راهنمایی و رانندگی یا اطلاعات روی بسته مواد غذایی را بخوانید یا با هم به کتاب‌های صوتی گوش دهید. وقتی کودک باسواد شد، نباید خواندن کتاب را برای او متوقف کنید. مهم است که فرزندتان خودش کتاب بخواند؛ اما خواندن کتاب با صدای بلند برای کودکان زیر ۱۴ سال از نظر تحصیلی و احساسی فواید زیادی به همراه دارد.
مهم‌ترین کاری که باید انجام دهید این است که برای فرزندتان وقت بگذارید و برای او کتاب بخوانید. برای اینکه این تجربه لذت‌بخش‌تر باشد، به نکات زیر توجه کنید:
- مداومت داشته باشید. تعداد کتابی که در روز می‌خوانید، مهم نیست. سعی کنید این کار را به‌طور منظم در برنامه روزانه خود بگنجانید.
- برای کتابخوانی وقت بگذارید. ممکن است هر روز وقت زیادی برای خواندن کتاب نداشته باشید؛ اما طوری برنامه‌ریزی کنید که کودک متوجه شود شما به این کار اهمیت می‌دهید.
- کتابخوانی را به یک کار سرگرم‌کننده تبدیل کنید. از صداهای مختلف برای شخصیت‌ها یا موارد دیگر استفاده کنید تا داستان جان بگیرد. وقتی با ذوق و شوق کتاب می‌خوانید، کودک داستان را بهتر درک می‌کند.
- به ارتباط داستان با زندگی واقعی اشاره کنید. کودکان عاشق استفاده از داستان در زندگی خود هستند. این کار هم متن را معنادارتر می‌کند و هم به کودک شما یاد می‌دهد چگونه در زندگی روزمره خود با موقعیت‌های مختلف روبه‌رو شود. خودتان را به کتاب محدود نکنید. هرگونه تبادل کلمات برای کودکان مفید است.
نکته مهم این است که وقتی پدر و مادری خود اهل مطالعه باشند و کودک آن‌ها را علاقه‌مند و پیگیر کتاب ببیند، قطعاً با الگوبرداری به کتاب‌خواندن علاقه‌مند می‌شود. در واقع تقلید، مقطع مهمی از مراحل رشد کودک بوده و در این زمینه، والدین باید الگوهای مناسب رفتاری برای کودک خود باشند. پس صِرف گفتن به کودک، او کتاب‌خوان نخواهد شد و می‌بایست بعد از الگودهی مناسب، با برنامه‌ریزی و ایجاد بستر درست مثل گنجاندن ساعت کتابخوانی روزانه و تهیه کتاب‌های موردعلاقه و مناسب کودک، عادت کتابخوانی را در او ایجاد کرد. با توجه به اینکه نمی‌توان فناوری و تکنولوژی را نادیده گرفت و از زندگی حذف کرد، باید با به‌کارگیری روش‌های خلاقانه و تازه در بستر خانواده و جامعه، آن را کنترل کرد و با نظارت و مدیریت ارتباط کودکان با ابزار دیجیتال و ایجاد جایگزین‌های جذاب و مناسب، این وابستگی را به حداقل رساند و جایگاه کتاب و کتابخوانی را در زندگی کودکان بالا برد.
